Almesjuka spreier seg til nye område

I mange område i Europa og Nord-Amerika har almebestanden blitt nesten utradert på grunn av almesjuka, ein soppsjukdom som spreiast av små barkbiller.

Almesjuka kom til Noreg på 1960-talet. Men det var først på 1980-talet det blei fart i spreiinga då ein meir aggressiv almesjukesoppart dukka opp.

I Noreg var det større angrep av almesjuka på 1980- og 90-talet, særleg i Oslofjord- og Drammensområdet. Dette førte til etablering av eit overvakingsprogram som kartla sjukdomsutbreiinga og organiserte fjerning av sjuke tre. Desse måtte fellast og brennast slik at soppen ikkje gjekk i rotsystemet og spreidde seg vidare til andre tre. På 2000-talet var det mindre registreringar av skadar og det kunne sjå ut som at sjukdomen hadde stoppa litt opp.

Status i 2008 var at almesjuka var spreidd rundt Oslofjorden frå Fredrikstad på austsida til Grenland på vestsida. Sidan 2008 har det ikkje vore gjort nokon systematisk undersøking av almesjukespreiing i Noreg, og det har ikkje vore rapportert om funn utanfor denne sona. Inntil nyleg.

Funn i Arendal

– Det var ei oppblomstring av almesjuka på 1990-talet. Landbruks- og matdepartementet løyva då midlar til å sanere alt av almesjuke. Men så såg det ut som om det ikkje hjelpte, og ein gav vel eigentleg opp. Etter det har sjukdomen levd sitt eige liv. Enkeltpersonar og kommunar har sanert utan at vi har hatt oversikt sentralt, seier seniorforskar Halvor Solheim ved NIBIO.

I 2006 ville ein igjen sjå på korleis det sto til med almesjuka i Noreg.

– Vi undersøkte då i Lier, der dei verste angrepa hadde vore, og i Larvik og Grenland. Det vi fann var ikkje så skremmande. Det var ikkje så mange sjuke tre, og det var mykje gjenvekst og tilvekst. Statusen var difor ganske lik det den hadde vore. Vi meinte at det fekk gå sin gang og at det viktigaste var at almesjuka ikkje spreidde seg vidare til Sør- og Vestlandet, seier forskaren.

Han fortel at almesjuka i den påfølgjande ti-års perioden har spreidd seg sakte vidare mot svenskegrensa og ho er funne fleire stadar i Indre Østfold. Det er no også meir almesjuke på Romerike, Ringerike, i Eiker og innover i Vestfold. Sør for Grenland trudde likevel forskarane at ei spreiing kunne bli vanskeleg, ettersom det er lite alm der og han veks spreidd.

– Men i 2020 fekk vi tilsendt prøver frå eit gamalt almetre i Langsæparken i Arendal med mistanke om almesjuke. Det var fleire sjuke tre i området. Sjukdomen hadde altså klart å spreie seg sakte, men sikkert frå Grenland til Arendal. Vi fann også fleire angripne almetre på ein eigedom i Søndeled i Risør kommune, ikkje langt frå grensa mot Telemark, seier Solheim.

Berre ei billeart i Noreg

For 20-30 år sidan var det ifølgje seniorforskaren store angrep av almesjuke i mange land lenger sør i Europa, og svært mange tre måtte fellast.

– Då vi snakka med kollegaer frå lenger sør sa dei at dei berre venta på at alt skulle døy, hugsar Solheim. I Noreg har sjukdomen ikkje opptredd like aggressivt som i andre land, utan at det er heilt klart kva årsaka er.

– Men det er ei lita bille, almesplintborar, som spreier sjukdomen ved å gjere næringsgnag i greinvinklar på tre – friske eller sjuke. I Noreg har vi berre ein art av almesplintborar, og han er sannsynlegvis ikkje like effektiv til å spreie almesjuka som dei artane ein finn lenger sør. I Sverige til dømes har dei også to andre nærståande artar. Desse hjelpte til å gjere ende på Örup almeskog - ein freda almeskog i Skåne på 1980-talet. No er desse almesplintborarane på veg nordover i Sverige, seier han.

Seniorforskaren påpeikar at det er sannsynleg at desse to artane også kjem til Noreg etterkvart.

– Klimaendringane gjer at det er mildare og det kan fremme at dei spreier seg nordover i Sverige og vidare til Noreg. Då vil det etter vår teori kunne bli verre for almeskogen i Noreg, hevdar Solheim, og legg til at NIBIO følgjer med på utviklinga som ein del av den årlege skoghelseovervakinga i Noreg.

Han trur det vil vere vesentleg med overvaking og kartlegging av sjukdomen framover:

– Større fokus på almesjuka vil vere viktig framover, slik at ein kan vere føre var, gjere registreringar og følgje med på utviklinga, no først og fremst i Agder-området, avsluttar NIBIO-forskaren.