Beitegranskaren og kampen om utmarka

Yngve Rekdal har blitt ein frontfigur for beiteressursane i norsk utmark. «Beitegranskaren», som han kallar seg sjølv, har vigd mykje av livet sitt til å kartleggje vegetasjonen i norske beiteområde og formidle kunnskapen til alle som vil høyre.

Det er ikkje utan årsak at Rekdal har fått ein slik status. Heile 350 veker, til saman sju år, har han nytta til feltarbeid i norsk utmark. Han har gått over 25 000 kilometer i all slags terreng. Det svarar til Noreg på langs ti gongar. Resultatet er at han, saman med ei handfull kollegaar, har kartlagt omlag ein tiandedel av Noreg sitt landareal. Få kjenner difor naturen i norske beiteområde like godt som han.

– I jobbsamanheng har eg vore mest i fjellområde i Innlandet, Sør-Trøndelag og austre delar av Møre og Romsdal, fortel Rekdal.

– Men det har også blitt mange turar til Vestlandet og Nord-Noreg. I alt har Rekdal vore på kartlegging, heldt foredrag eller markdagar i om lag 160 av Noreg sine 356 kommunar.

Vegetasjonskartlegging, kva er det?

Vegetasjonskartlegging handlar om å finne dei ulike vegetasjonstypane i terrenget og så trekkje grensene mellom dei. Det er lettare sagt enn gjort da det er mange diffuse overgangar og norsk natur er mangfaldig. Kvar vegetasjonstype har ei karakteristisk samling av planteartar som er tilpassa  veksetilhøva på veksestaden. Til dømes finst «lavhei» med lav og nøysame lyngartar på næringsfattige og tørre rabbar i fjellet. «Høgstaudeeng» med gras og urter finst der tilgangen på vatn og næring er god. For beitekartlegging blir det nytta 45 ulike vegetasjonstypar.

Ein beitekartleggjar skal helst kartleggja 2-3 km² kvar dag. Då har han ikkje tid til å registrere utbreiinga av kvart enkelt planteslag.

– Når vi er i felt må vi sjå på dei store linene, og ikkje henge oss for mykje opp i detaljar, utdjupar Rekdal.

Kvart år reiser seks til åtte fagpersonar ut til utmarksområde der beitenæringa eller andre har bestilt kartlegging. Dei leiger vanlegvis ei hytte i området. Ved kvar oppstart i eit nytt område er det ein dag med felles synfaring, slik at alle er samkøyrde. Deretter jobbar dei ein og ein.

– Samkjøringa betyr mykje for kvaliteten, understrekar Rekdal.

– Det at vi bur saman og kan diskutere ulike problemstillingar kvar kveld, gjer òg at vurderingane vi gjer blir så like som mogeleg.

Ute i felt blir grensene mellom vegetasjonstypane teikna inn på flybilete med tusj. Flyfotoa er montert på eit brett med eit stereoskop, nokre spesielle briller som gjer det mogeleg å sjå terrenget i tre dimensjonar.

– For å halde god fart og få presise avgrensingar er vi heilt avhengig av å sjå terrenget i 3D, seier Rekdal.

Resten av året held kartleggjarane til på kontora sine. Då bearbeider dei registreringane frå sommaren til vegetasjonskart og beitekart, skriv rapportar og formidlar resultata til dei som treng kunnskapen. Grunnlaget for å gjera om vegetasjonskartet til beitekart ligg i at dei ulike vegetasjonstypane har ulik fôrverdi. Vegetasjonstypane blir slege saman til tre kvalitetsklassar «Mindre godt», «Godt» og «Svært godt» beite for høvesvis sau og storfe.

Eit livslangt engasjement

Vegetasjonskartlegginga har vore grunnlaget for heile Rekdals yrkeskarriere. Han skjøna tidleg at beiteressursane måtte synleggjerast for å bli teke omsyn til i arealkonfliktar. For å få mest mogeleg ut av beiteressursen i utmark treng òg beitenæringa å vita kvar dei beste beita er. Her var Rekdal forut for si tid.

Då Rekdals karriere starta ved Jordregisterinstituttet på Ås i januar 1981, var det nemleg først og fremst miljøforvaltninga som var interessert i vegetasjonen i utmarka.

– Utmarksressursar hadde ikkje status i landbrukssamanheng den gongen, fortel Rekdal. Det var ei opptrappingstid i landbruket og det skulle dyrkast, gjødslast og byggjast nye fjøs.

Frå miljøaktivist til utmarksforkjempar

Rekdals engasjement for utmark og beitebruk starta likevel allereie på 1970-talet. Den gongen var han aktiv i motstandsrørsla mot utbygging av elva Grøvu, ei sidegrein til elva Driva som renn frå Dovrefjell til Oppdal og vidare vestover igjennom Sunndalen, der Yngve vaks opp. På denne tida tok Rekdal saman med fleire unge aktivistar over drifta av ei gammal seter i Grøvudalen som vart sjølve symbolet på motstandsarbeidet. Samtidig var seterdrifta med på å bevisstgjera Rekdal om verdien av utmarksbeite.

Meir inspirasjon skulle han få gjennom studiar ved distriktshøgskulen i Bø, der Olav Hesjedal forelas om vegetasjonsøkologi.

– For meg blei desse åra ei slags utmarksoppvaking, fortel Rekdal.

– Eg fekk innblikk i det store samspelet mellom berggrunn, jord, klima, vegetasjon og dyreliv.

Neste stoppestad blei landbrukshøgskulen på Ås og hovudoppgåve om utmarksbeite. No var kursen for Rekdals yrkeskarriere staka ut. Kombinasjonen hans av kunnskap om vegetasjon, utmark og husdyrhald, saman med eit sterkt personleg engasjement, gjorde han skreddarsydd for jobben som vegetasjonskartleggjar ved Jordregisterinstituttet.

Beitenæringa vaknar

Etter ti år med prosjekt mest relatert til naturforvaltning, skjedde det ei endring. Først på 1990-talet begynte landbruket å vise interesse for vegetasjonskartlegginga.

– Næringa begynte å vakne og forstå at dei ikkje lenger var åleine om å ha interesser i utmarka, fortel Rekdal. 

– Stadig hyppigare rovdyrkonfliktar og auka påtrykk frå utbyggjarar, spesielt i samband med hytteutbygging, var bakteppet. Konfliktane bidrog til at beitelag og landbrukskontor forstod at beiteinteressene måtte synleggjerast.

– Også Erling Skurdal i Norsk Sau og Geit skjønte dette tidleg. Han har betydd mykje for å knytte beitenæringa saman med vegetasjonskartleggjarane på Ås, understrekar Rekdal.

1990-talet vart bruka mykje til å vidareutvikle kartleggingsmetodar og dokumentere samanhengar mellom vegetasjonstypar og beitekvalitet. Dette skjedde i godt samarbeid med Institutt for husdyrfag ved Norges landbrukshøgskole. 

Vegetasjonskartlegginga får vind i segla

– Ut på 2000-talet vart det for alvor påtrykk frå næring og forvaltning for å få kartlagt beiteområde i utmark, og det sjølv om oppdragsgjevarane har måtta finansiere mykje av kostnaden sjølv. Etter det har vi ikkje mangla oppdrag, fortel Rekdal.

– Utmarksgruppa fekk på den tida ein avdelingsleiar, Geir-Harald Strand, som såg behovet for også å ha kunnskap om beiteressursen på nasjonalt og regionalt nivå. Han utforma eit prøveflateprosjekt der det i løpet av 10 år vart besøkt 1081 flater over heile landet. Dette gav grunnlag for statistikk over utmarksbeitet for landet samla og for kvart fylke.   

Dei siste åra har merksemda rundt beiteressursane i utmark fått eit nytt alvor. Utmarksbeitet blir sett i samanheng med mattryggleik. Dette har gjeve innpass i politikken.

– For nokre få år sidan var det ingen politikarar som snakka om beiteressursar i utmark. No har mange parti teke dette inn i partiprogramma sine, noterer den framleis engasjerte fagmannen.

Ein dyktig formidlar

Men Yngve Rekdal har ikkje berre mykje kunnskap. Han er òg ein framifrå formidlar. Heilt frå starten av har han vore oppteke av å byggje tillit mellom beitekartlegginga og næringa og forvaltninga som skal bruke kunnskapen.

– Eg har alltid sett på god kommunikasjon som det viktigaste for å byggje tillit. Ein må vere ute blant dei som har nytten av arbeidet, ein må lytte og bli kjent med dei, seier Yngve med ettertrykk.

– Ein må bli ein av gjengen. Det tar mykje tid, men eg har prioritert det høgt, ikkje minst fordi det her òg er mykje kunnskap å hente. Mykje av opplæringa mi har eg fått i samtalar med kunnskapsrike beitebrukarar, understrekar han.

Rekdal har halde foredrag for alt frå beitelag til kommunal forvaltning, kommunestyre, statsforvaltarar og ulike andre fagsamlingar over heile landet. Mange forelesingar for studentar ved universitetet på Ås har det òg blitt. Rekdals formidlingsevne går også att i samtalar med samarbeidspartnarane hans. Dei fortel om ei eiga evne til å lytte, forstå og sympatisere med næringa.

– Eg har alltid lagt vekt på å bli godt kjent i områda eg har kartlagt, fortel han vidare.

– Eg har lært meg lokale stadnamn og teke bilete slik at eg har kunna diskutere og forklare som ein kjentmann. Å kjenne historia til landskapet har òg vore viktig for meg, så det har etterkvart blitt ei stor samling med lokal litteratur, legg Rekdal til.

Den feltbaserte kartlegginga som Rekdal og kollegaane driv har lenge vore spådd erstatta av tolking av fly- og satellittbilete. Og her kjem vi inn på eit viktig poeng for Rekdal.

– Satellittbilete kan aldri erstatte kartlegginga som blir gjort i felt, understrekar han.

– Norsk natur er så mangfaldig at det er umogeleg å få fram den variasjonen berre ved fjernmåling. 

– Det aller viktigaste er likevel at satellittbilete ikkje gjev lokalkunnskap og tillit hos dei som tingar kartlegging, seier Rekdal, som er bekymra for ei utvikling der stadig meir skjer på PC og feltkunnskap blir mindre vektlagt.

Truslar mot utmarksressursane

Sjølv om Rekdal har skrive nærare hundre rapportar og tallause innlegg i fagtidsskrift og aviser, har han framleis mykje ugjort. Førtito år i utmarka har gjeve mykje data og kunnskap som han enda ikkje har fått behandla. Han vonar no å få tid til å skrive for å gje eit enda betre kunnskapsgrunnlag om utmarksbeite for forvaltning og næring.

– Det grøne skiftet kjem til å bli arealkrevjande og kampen om utmarka kjem til å hardne til, haldar Rekdal fram.

Bodskapen hans er klinkande klar.

– Vi må forvalte dei mest produktive utmarksareala i eit langtidsperspektiv, ikkje for kortsiktig kapitalgevinst. Det er desse areala som produserer mest plantemateriale for skogbruk og beitebruk, det er her ein oftast har størst biologisk mangfald, og det er her ein bind mest CO₂ frå atmosfæren, understrekar han.

– Noreg har meir enn nok «skrapareal» så det er plass til mange arealinteresser i norsk utmark, men vi må sortere areal etter kva dei er best eigna til.

– Vi kan ikkje forvalte areala slik som vi har gjort. Vi kan ikkje byggje ned det mest produktive arealet.

– Eit paradoks i dagens debatt om vern av areal, er at ein av dei største truslane mot utmarksbeitet er at det no er for lite bruk. Landet gror att og den grasrikdomen som er arven etter tidlegare tiders hardare utmarkshausting forvitrar, avsluttar den erfarne beitekartleggaren.