Mote frå bevaringsverdige husdyrrasar

Det sildrar frå takrennene og vinden blæs surt i det vi svingar inn til det raudmåla småbruket Edsberg utanfor Kongsvinger. Ruskevêret kjennest mindre påtrengjande etter ein varm og entusiastisk velkomst frå småbonde og kledesignar Bine Melby, og den vesle lundehunden Myrtel.

– Få på deg støvlane, så skal eg vise deg kjøkkenhagen - og sauene, oppmodar Bine.

Sauene ho referer til er ein flott flokk med gammalnorsk spælsau som ruslar rundt i ei innhegning nedst på tunet. Rasen er ein av dei bevaringsverdige norske sauerasane med fleire spesielle eigenskapar. Mellom anna nyttar og ryddar dei beite- og kulturlandskap, og gir verdiar både i form av mat, ull og skinn.

– Og ikkje minst er dei sosiale og hyggjelege dyr å stelle og vere saman med! seier matmora begeistra.

Midt på tunet, omkransa av kårhuset, eit stabbur/utstillingslokale, hønsehus og fjøs, ligg kjøkkenhagen der det veks det meste du kan tenkja deg av grønt og godt. For Bine er oppteken av å vere sjølvforsynt av eiga jord. Det ho ikkje dyrkar sjølv, sankar ho i skogen eller byter til seg - ein kollega på jobben byter fisk mot lam, ein venn som jaktar, byter elg mot fugl eller anna kjøtt osb.

– Kvar dag eg slepp å gå i ein butikk, er eg lukkeleg. Eg likar ikkje salstaktikk, eg er nøysam og har glede av å klare meg med lite. Eg kunne køyrt fin Tesla og pussa opp kjøkkenet, men eg er ikkje interessert. Eg er privilegert som har det slik at eg kan velje, konstaterer ho.
 

Skinn og ull frå bevaringsverdige rasar

Ulla til Bine sine spælsauer er fargerik, lang og glansfull, og fleire av sauene har store horn - både søyer og vêrar. Ulla er todelt med mjuk, finfibra og tett botnnull. Dekkulla er lang og sterk og beskyttar mot regn og vind, og tener som isolasjon for sauane på vinterstid. Eigenskapane er ein av grunnane til at ho valde å ale opp akkurat denne rasen.

Kyr har ho ikkje på garden, men nokre bønder gir henne skinn frå gamle norske rasar, som dølaku og telemarksku, når dei likevel skal sendast til slakteriet. Desse skinna blir omgjorde til vakre kreasjonar. Dette er ho sannsynlegvis åleine om å drive med i Noreg.

– Det er viktig at dei har levd eit godt liv og at heile dyret blir brukt. Eg veit kvar jakkene mine har beita.
 

Byrja med eit teppe på golvet

Det heile byrja då Bine fann på at ho ville sy ei heilt ny jakke av eit vakkert skinn av rørosku som ho hadde liggjande på golvet i stova. Etter kvart har det vorte mange kåper, jakker, brudeantrekk og mykje anna - både på bestilling og som kundane har sett og falle pladask for og berre måtte ha.

Bine beskriv verksemda som i skjeringspunktet mellom gamle tradisjonar, god og berekraftig ressursutnytting og nyskapande design.

Truleg er ho den einaste i landet som bruker kuskinn frå dei gamle rasane i klesdesign.

– Eg har gått på kurs for å lære, og etter kvart fekk eg støtte frå Innovasjon Noreg til å kjøpe inn utstyr. Eg fann eit system og eit garveri som kunne få skinna mjuke nok til å brukast til plagg. Det har vore kjempespennande å lære og bruke nokre av desse gamle metodane. Eg har stor og audmjuk respekt for dei som framleis held handverkstradisjonen i hevd. Det krev lang og solid utdanning for å bli god på kvart og eitt av desse områda. Det er òg ei form for bevaring, kommenterer ho.

Stort hjarte for gamle husdyrrasar

Bine vaks opp med tilknyting til gard og med nærleik til dyr og har vore budeie, jobba med økologisk landbruk og for Slakterisamvirket. Engasjementet for bevaringsverdige landsrasar av norske husdyr har Bine hatt sidan utdanninga som sivilagronom i Ås på seint 80-tal. Det var i denne tida at ho vart spurd av Nina Svartedal (i dag fagleiar ved Norsk Genressurssenter i NIBIO) om å vere med å reise land og strand rundt for å registrere telemarkskyr, og hente informasjon om rasen frå ulike gardar. Det var behov for eit slektskapsregister som ledd i å systematisera informasjon om dei gamle norske storferasane. Dette vart grunnlaget for dagens Kuregister – som no òg er samkøyrt med kukontrollen, fortel Bine.

Dei stod så åleine då bevaringsarbeidet starta opp og dei fekk tyn. Ein ting var å registrere desse dyra, men dette arbeidet sette bøndene i samband med kvarandre. Slik vart det skapt nettverk og motivasjon for dei som stod åleine, og det var kanskje den viktigaste jobben, kommenterer ho.

Frå by til småbruk

Etter studia i Ås var Bine mellom anna rådgjevar ved Norsk Landbruksmuseum og administrerte arbeidet for Genressursutvalet, og hadde eit nytt opphald på skulebenken for å ta utdanning som formingslærar. Ho har i dag deltidsjobb som formings- og realfagslærar ved sida av alle prosjekta.

I fleire år hadde Bine bustadadresse i Oslo, men draumen om gardslivet var klokkeklar:

– Mannen min var veldig glad i det urbane livet i Oslo, medan eg visste at eg skulle bu på gard. Heldigvis vart han med meg. Vi fann småbruket her ute i 1993, og bygde i 1996 då eg var i barselpermisjon med den fyste sonen vår, fortel Bine.

Ekteparet fekk to søner som vaks opp på garden, men har forlate reiret for fleire år sidan. Med sauer, kalkunar, påfuglar, høns og hanar (Bine presiserer at det litt for mange hanar – «dei var så fine») katt og hund, blir det ikkje einsamt.

– Etter at reven tok alle hønene for fem år sidan, måtte vi starte på nytt. Då henta vi inn egg frå  den gamle kulturhistoriske fjørbanken.

Bine har mellom anna jærhøner og bronsekalkunar, ein hardfør kalkunrase som ho seier har lang fartstid i Noreg, i tillegg til eit par flotte påfuglar

Bines val er utan tvil påverka av engasjement for bevaringstruede rasar.

– Dei er ein del av den levande kulturarven vår. Dei er særprega, sjeldne og vakre. Det er særs viktig at dyra lever lengst mogleg og bidreg til å sikra framtida til rasane og også vera ein del av levande norsk landbruk og matproduksjon, understrekar sivilagronomen.

Utfordrande med «made in Norway»

Vi har sett oss ned til lunsj i det koselege furukledde kjøkkenet. Bine diskar opp med herlege retter frå grønsakhagen og heimebaka brød. Kalkunegg-omeletten er himmelsk lett og delikat.

Ho fortel om korleis ho har opplevd å drive ei såpass unik designverksemd og utfordringane med å prøve og få økonomi i det.

– Å få inntekt ut av dette virket har hatt sine ulemper. Det er ei utfordring å produsere handverk i Noreg. Dette er ikkje serieproduksjon, og det er ikkje aktuelt å flytte produksjonen til utlandet, så prisnivået blir høgt. Viss det skal bere seg, må eg selja produkt ut direkte til kundar. Mange med produkt som er «really made in Norway» har nok dette som utfordring, påpeikar ho.

Bine hadde i mange år verksemda som heiltidsjobb. Ho reiste land og strand rundt på marknader og messer og tok del i utstillingar m.m. I ein periode var ho òg del av eit designarkollektiv med butikk på Aker Brygge.

I dag har ho framleis ein del av inntekta frå skinnverksemda og reiser kvart år til nokre utvalde kunsthandverksmarknader der ho veit ho treffer dei potensielle kundane sine. Ho har òg utstillingar. I tillegg lagar ho klede «custom-made» på bestilling.
 

Ønskjer å bruke meir tid på å dele kunnskap om ressursbruk

Bine tykkjer det er givande å læra bort filosofien sin til fleire: I sommarferien har ho besøk på garden gjennom organisasjonen Work Away. Dette er ei kulturutvekslingsordning og populær reiseform. Gjestene kjem frå heile Europa.

– Eg vart overraska over kor stor interesse det var for dette. Det er tydeleg at det er mange som ønskjer å læra meir om å dyrka mat sjølv, påpeikar Bine.

Ho held i tillegg ofte foredrag, både om bruk av ressursar, design og handverk og dei gamle husdyrrasane. Framover ønskjer ho å bruka endå meir tid på å spreia bodskapen om god ressursbruk til fleire.

– Eg har eigentleg lyst til å utvikle dette småbruket til å vere meir retta utover. Eg vil drive med kunnskapsformidling om ressursbruk. Og så hadde det hadde vore veldig gøy å kunne inspirere fleire til å produsere sin eigen mat, avsluttar småbrukaren, som aldri ser ut til å gå tom for nye «beite».